(विधान = કાશ્મીરનું જુદું સંવિધાન, निशान = કાશ્મીરનો જુદો ધ્વજ, प्रधान = કાશ્મીરનો વડો પ્રધાન)

શેખ અબ્દુલ્લા સાથે તાર્કિક રીતે કામ પાડવું અશક્ય હતું. બીજી તરફ (મુખ્યત્વે પંડિત નેહરુના મતે) શેખનો અનાદર પણ કરી શકાય તેમ ન હતો, કેમ કે પાકિસ્તાનનો ડોળો જમ્મુ-કાશ્મીર પર હતો અને રાજ્યનો ૩૫% કરતાં વધુ પ્રદેશ હજી પાક કબજા નીચે હતો. કોઇક વચલો માર્ગ કાઢવાનું જરૂરી હતું. આથી ‘વચગાળાની વ્યવસ્થા’ તરીકે રાજ્ય અને કેંદ્ર વચ્ચેના સંબંધોનો મુસદ્દો તૈયાર કરવામાં આવ્યો. પંડિત નેહરુના પ્રતિનિધિ અને જમ્મુ-કાશ્મીરના ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન ગોપાલસ્વામી આયંગર શ્રીનગર ગયા અને નેશનલ કોન્ફરન્સની કાર્યકારી સમિતિ સમક્ષ રજૂ કર્યો. સમિતિએ તેને નામંજૂર ઠરાવીને એ મુસદ્દો આયંગરને પકડાવ્યો કે જે શેખ અબ્દુલ્લાએ તૈયાર કર્યો હતો. સમજૂતી થવા ન પામી. આયંગર ખાલી હાથે દિલ્લી પાછા ફર્યા. શેખ અબ્દુલ્લાની કેટલીક માગણીઓને સ્વીકારતો નવો મુસદ્દો બનાવવામાં આવ્યો. આયંગર વળી શ્રીનગર પહોંચ્યા, પરંતુ એ નવો ઢાંચો પણ શેખને માન્ય ન હતો.

આ દરમ્યાન ભારતદ્વેષી પશ્ચિમી દેશોના પ્રભાવ નીચેની સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંસ્થા/ UNO ચૂકાદો આપી ચૂકેલી કે જમ્મુ-કાશ્મીરની બંધારણ સભાના ગઠન માટે ચૂંટણી યોજવામાં આવી તે plebiscite/ જનમત ગણાય નહિ. હવે યુનો સંસ્થા લશ્કર પાછું ખેંચી વહેલી તકે જનમત યોજવા ભારત પર દબાણ કરવા લાગી. પડકારો સામે ક્યારેય સામી છાતીએ લડી ન જાણતા પંડિત નેહરુએ આખરે શેખ અબ્દુલ્લાની લગભગ બધી શરતો ભારતના રાજ્યબંધારણની કલમ ૩૬૦A માં સામેલ કરી, જે કલમ અંતે વિવાદાસ્પદ અને લોકશાહીથી વિપરિત કલમ ૩૭૦ બની. ડો. ભીમરાવ આંબેડકરે તો એ કલમનો બહિષ્કાર જ કર્યો.

જમ્મુ-કાશ્મીરની તુલનાએ બાકીનાં રાજ્યોને ફાસફૂસિયાં સાબિત કરતી ૩૭૦મી કલમ અન્યાયપૂર્ણ હતી–અને છે. વાંધાજનક જોગવાઇઓ :

◉ ભારતનો પ્રત્યેક નાગરિક ગુજરાત, પંજાબ, મહારાષ્ટ્ર વગેરે અન્ય રાજ્યોનો (તથા કેંદ્રશાસિત પ્રદેશોનો) નાગરિક પણ આપોઆપ ગણાય છે, પરંતુ ભારતનું નાગરિકત્વ મળ્યું એટલે જમ્મુ-કાશ્મીરનુંય મળી જાય એવું નથી. આપણા માનનીય રાષ્ટ્રપતિ ‘First Citizen of India’ ભલે કહેવાતા, છતાં તેઓ પણ કાશ્મીરના નાગરિક ગણાતા નથી. હાસ્યાસ્પદ નહિ, બલકે તદ્દન હાંસીપાત્ર વાત એ કે જમ્મુ-કાશ્મીરનો પ્રત્યેક નાગરિક ભારતનો પણ નાગરિક છે. ટૂંકમાં, બેવડું નાગરિકત્વ ભોગવે છે. આ તથા બીજા અનેક વિશેષાધિકારો તેને જમ્મુ-કાશ્મીરના ખૂબ જ વિસ્તૃત રીતે લખાયેલા રાજ્યબંધારણે આપ્યા છે. વિસ્તૃત એટલું કે ‘સફારી’ના ગ્રંથાલય માટે વસાવેલો (ફોટામાં બતાવેલો) તેનો ગ્રંથ ૫૭૮ પાનાંનો છે.

◉ જમ્મુ-કાશ્મીરનો ધ્વજ ત્યાંનો ‘રાજ્યધ્વજ’ નહિ, પણ ‘રાષ્ટ્રધ્વજ’ ગણાય છે. શ્રીનગરનાં તથા જમ્મુનાં સરકારી મકાનો પર તેને આપણા ત્રિરંગા કરતાં ઊંચી પાયરીએ ફરકાવાય નહિ, તોય બન્નેનું લેવલ સમાન રખાય તે વાંધાજનક બાબત છે. વળી જમ્મુ-કાશ્મીરમાં ત્રિરંગાનું અપમાન કરવું એ ત્યાંના કાયદા મુજબ ગુનો નથી.

◉ મુસ્લિમ બહુમતી ધરાવતા કાશ્મીરનું ક્ષેત્રફળ માંડ ૧૫,૯૪૮ ચોરસ કિલોમીટર હોવા છતાં ૮૭ સભ્યોની વિધાનસભામાં તેને ફાળવાયેલી બેઠકો ૪૬ છે, જ્યારે ૨૬,૨૯૩ ચોરસ કિલોમીટરના હિંદુ બહુમતીવાળું જમ્મુ ફક્ત ૩૭ વિધાનસભ્યોને ચૂંટીને મોકલે છે અને ૯૬,૭૦૧ ચોરસ કિલોમીટરના લદ્દાખની બેઠકો તો ફક્ત ૪ છે. રાજ્યની વસ્તીમાં ૯૬.૪% મુસ્લિમો છે. સરકારી તંત્રમાં ઘણા ખરા હોદ્દાઓ તેમણે રોકી લીધા છે, માટે જમ્મુના હિંદુ લોકોની જરૂરિયાતો અને ફરિયાદો તરફ ધ્યાન અપાતું નથી. ભેદભાવથી ત્રાસીને લાખો હિંદુઓ રાજ્ય છોડી ગયા છે. ૧૯૪૧માં હિંદુઓની આબાદી ૧૫% નોંધાયેલી, ૧૯૮૧માં ૪% રહી અને હવે ફક્ત ૨.૪૫% છે. (જુઓ, ચાર્ટ). શીખો ૦.૯૮% કરતાં વધારે નથી.

◉ રાષ્ટ્રપતિ ભારતના બંધારણીય વડા છે. રાજ્યોના ગવર્નરોની નિમણૂંક તેઓ કરે છે. કાશ્મીરમાં ગવર્નર નીમવો હોય તો એ માટે ત્યાંની સરકારની અનુમતિ મળવી આવશ્યક છે. રાષ્ટ્રપતિએ તો કેંદ્ર સરકારની સલાહને અનુસરવાનું હોય, તેથી મતલબ એ થયો કે ભારત સરકારે રાજ્ય સરકારની મંજૂરી લેવી જોઇએ. ભારત સરકાર એ રીતે નીચલી પાયરીની સાબિત થાય છે !

◉ આપણે ત્યાં કોઇ પણ રાજ્યની વ્યક્તિને બીજા કોઇ પણ રાજ્યમાં જમીન-મકાન ખરીદવાની છૂટ છે, પરંતુ જમ્મુ-કાશ્મીરમાં નહિ. આ રાજ્યના ફક્ત permanent residents/ કાયમી રહીશોને ત્યાં મિલકત ખરીદવાની છૂટ છે.

◉ જમ્મુ-કાશ્મીર સરકારે permanent residentsની વ્યાખ્યા એટલી હદે સીમિત બનાવી કે ત્યાંની યુવતી જો રાજ્ય બહારના રહેવાસીને પરણે તો રાજ્યનું નાગરિકત્વ એ ગુમાવી દે. પિતાની વારસાગત મિલકત તો ઠીક, જમ્મુ-કાશ્મીરમાં આવેલી ખુદ પોતાની મિલકત પર તેનો કાનૂની અધિકાર રહે નહિ. આ કાયદાકીય જોગવાઇને ૨૦૦૨માં જમ્મુ-કાશ્મીર હાઇકોર્ટે ફોક ઠરાવી, તો બે વર્ષ પછી મહેબૂબા મુફતીની PDP સરકારે વિધાનસભામાં Permanent Residents (Disqualification) Bill, 2004 નામનો ખરડો પસાર કરાવ્યો અને હાઇકોર્ટના ચુકાદાને રદબાતલ ઠરાવ્યો. મેહબૂબા મુફતીના રાજકીય હરીફ ઓમર અબ્દુલ્લાના નેશનલ કોન્ફરન્સ પક્ષે તેમાં ટેકો આપ્યો.

◉ ૧૯૪૭માં ભાગલા વખતે પંજાબ સરહદ પર ચાલતી કાપાકાપીથી બચવા પાકપ્રદેશના આશરે ૬,૦૦,૦૦૦ હિંદુ (તથા શીખ) નિરારશ્રતોએ ત્યાંથી દેશાંતર કરવાનું ટાળ્યું હતું. પાકિસ્તાનના પંજાબ પ્રાંતના અનેક શીખોએ સરહદ પાસેના ગુરદાસપુર કે અમૃતસર તરફ જવાને બદલે જમ્મુ જવાનું વધુ પસંદ કર્યું હતું અને આખરે તેઓ જમ્મુમાં જ વસી ગયા હતા. (જુઓ, નકશો). પાકિસ્તાને કબજે લીધેલા કાશ્મીરી પ્રદેશના જે મુસ્લિમો આવ્યા તેમને શેખ અબ્દુલ્લાએ રાજ્યનું નાગરિકત્વ આપ્યું, પણ હિંદુ-શીખોને નહિ. જમ્મુના હિંદુ-શીખને આજેય મતાધિકાર નથી. સરકારમાં નોકરી, સરકારી તબીબી સેવા, રેશનકાર્ડ, સબસીડીનો લાભ, ધંધો કરવા માટે સરકારી લોન, સ્થાવર મિલકતની ખરીદીછૂટ, અભ્યાસ માટે સ્કોલરશિપ, ગ્રામપંચાયતનું સભ્યપદ વગેરે મેળવવાનો તેમને અધિકાર નથી. સમગ્ર ભારતના તેઓ નાગરિક છે, પણ ભારતના જ ભાગરૂપ રાજ્યના નહિ.

◉ બંધારણની ૩૭૦મી કલમના પાપે સર્જાયેલું ઓર ગંભીર અનિષ્ટ તો એ કે તેણે ‘કાશ્મીર પ્રશ્ન’ કહેવાતી બલાનું ઘંટીપડ આપણા ગળામાં પહેરાવ્યું. અન્ય ૨૮ પૈકી એકેય રાજ્યને એ પ્રકારની કલમ થકી અલગ દરજ્જો અપાયો નથી. કાશ્મીરને અપાયો છે, માટે એ રાજ્ય ‘પ્રશ્નરૂપ’ હોવાની છાપ વૈશ્વિક બની ચૂકી છે. ભારતને ઘોંચપરોણા કરવાની આદતવાળા પશ્ચિમી દેશો આપણી સરકારને ‘Kashmir Problem’નો શાંતિમય હલ લાવવાની વણમાગી શિખામણો છાશવારે આપ્યા કરે છે. આ બોગસ શબ્દપ્રયોગ પાકિસ્તાનને તો ખૂબ ફળ્યો છે, કેમ કે આપણે ત્યાં આતંક ફેલાવવાનું તેને એમાં સરસ કારણ મળી આવ્યું છે.

◉ એક ઓર અનિષ્ટ : ૩૭૦મી કલમે કાશ્મીર અને શેષ ભારત વચ્ચે માનસિક જુદાઇની દીવાલ રચી દીધી છે. આ કલમ જ કાશ્મીરી મુસ્લિમોને હિંદુ બહુમતીવાળા ભારતમાં સુરક્ષા બક્ષતી હોવાનો ખ્યાલ અલગતાવાદી તત્ત્વોએ કાશ્મીરી પ્રજાના મગજમાં ઠસાવી દીધો, જ્યારે હકીકતે ઇસ્લામી પ્રજાસત્તાક તરીકે પોતાને ઓળખાવતા પાકિસ્તાન કરતાં વધુ મુસ્લિમો ભારતમાં વસે છે. કોઇને ૩૭૦મી કલમની જરૂર પડી નથી. આ કલમે ‘કાશ્મીર પ્રશ્ન’ નામની બલા પેદા કર્યાને લીધે જ પાકિસ્તાને ચાર વખત ભારત પર યુદ્ધો ઠોકી બેસાડ્યાં છે, જેમાં આપણા બધું મળીને ૯,૪૨૨ જવાનો શહીદ થયા છે. માત્ર કાશ્મીરના આતંકવાદ પૂરતી વાત કરો તો ૧૯૮૮થી મે ૨૫, ૨૦૧૭ સુધીમાં ૯,૭૪૮ જવાનોએ આતંકખોરોનો મુકાબલો કરવા જતાં બલિદાન આપવું પડ્યું છે. ૧૯૮૮ પહેલાંના છૂટપૂટ બનાવો ગણતરીમાં લો તો મૃત્યુઆંક ૧૦,૦૦૦થી વધી જાય છે.

આ ગોઝારા સિલસિલા પાછળ રહેલો અને જૂજ નિરીક્ષકોએ જ નોંધ પર લીધેલો કટાક્ષ વળી તેની પાછળ રહેલી કરુણતા પામવા ખાતર જાણી લો. લદ્દાખમાં ૮૮% આબાદી ધરાવતા બૌદ્ધો કે જમ્મુમાં ૬૫%ની જનસંખ્યાવાળા હિંદુઓ આતંકવાદ ચલાવતા નથી. ઘણીખરી આતંકી પ્રવૃત્તિ રાજ્યના હિસાબે માત્ર ૧૧.૪૮% ક્ષેત્રફળના પ્રદેશ પૂરતી સીમિત છે. આમાં પણ કાશ્મીરના બેડગામ જિલ્લામાં બહુમતી ધરાવતા શિયા મુસ્લિમો, ઉત્તરના ગુજ્જર તથા બકરવાલ અને કેટલાય સુન્ની મુસ્લિમો પણ આતંકવાદ તરફ વળ્યા નથી. આતંકવાદ વડે વિશેષ પ્રભાવિત પ્રાદેશિક વિસ્તાર ફક્ત ૭.૨% જેટલો છે. કેટલી હદની વિડંબના કે માંડ ખોબા જેવડા એ વિસ્તારે આખા ભારતને બાન પકડી રાખ્યું છે ! શા કારણે? સીધુંસાદું કારણ એ કે આપણે युध्दस्य कृतनिश्चय એવા ગીતાબોધને અપનાવ્યો જ નહિ.

ઇલાજ હવે શો છે ? ઇન્સ્ટન્ટ ધોરણે કારગત નીવડે તેવો ઇલાજ એ કે વિશાળ પ્રદેશના લદ્દાખને તથા જમ્મુને અલગ રાજ્યો જાહેર કરી દો અને ખોબલા જેવા કાશ્મીરને તેના ભરોસે પડતું મૂકી દો. આ ઇલાજ એકદમ રામબાણ છે. આમ છતાં શી વાતે ભારત સરકારના હાથ બંધાયેલા છે કે જેને કારણે આપણા રાષ્ટ્રસપૂત જવાનોના બલિ પર બલિ ચડવાની શૃંખલાને રોકી શકાતી નથી. કાનૂનને જો રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા કરતાં ચડિયાતો ગણતા હો તો કાનૂની બંધન એ છે કે જમ્મુ-કાશ્મીરની બંધારણ સભાની મંજૂરી વિના તે રાજ્યનો ભૌગોલિક કે રાજકીય નકશો બદલી શકાય નહિ–અને હવે તો બંધારણ સભાનું અસ્તિત્વ જ નથી. મંજૂરી લેવી શી રીતે ? મંજૂરી લેવાની શી જરૂર ? લોજિકલ રીતે વિચારો : કલમ ૩૭૦ ભારતના રાજ્યબંધારણનો ભાગ છે કે ભારતનું રાજ્યબંધારણ કલમ ૩૭૦નો ભાગ છે? કઇ ફાઇવસ્ટાર હોટલ છે અને કયો તેની બહારનો પાનનો ગલ્લો છે ? જરા ચિંતન-મંથન કરી જોજો. સત્તા મળતી નથી. છીનવવી પડે છે એમ શાંતિ ક્યારેક મળતી નથી; છીનવીને લેવી પડે છે.